قوه بینایی در دیدگاه حکمای مسلمان در قرون متقدم - وبلاگ نصیراباد

به گزارش وبلاگ نصیراباد، روش تشریح چشم بین حکمای دوره اسلامی برگرفته از تشریح جالینوسی، اما کاربردی تر بود. اوج دستاوردهای چشم پزشکی دوره اسلامی را کتاب های تذکرة الکحالین و المنتخب من علم العین و علاجها دانسته اند.

نویسنده: نگار نادری

روش تشریح چشم بین حکمای دوره اسلامی برگرفته از تشریح جالینوسی، اما کاربردی تر بود. (1) اوج دستاوردهای چشم پزشکی دوره اسلامی را کتاب های تذکرة الکحالین و المنتخب من علم العین و علاجها دانسته اند.

حکمای دوره اسلامی از روح و قوای بدن تلقی خاصی داشتند که بخش مهمی از آن از طریق ترجمه های حنین از آثار یونانیان، به ویژه آرای جالینوس، (2) به آنان منتقل شده بود. (3) از جمله، آرای غایت شناسانه جالینوس که مبنی بر اینکه هر چیزی در بدن به منظوری خلق شده است. (4) که هماهنگ با دیدگاه های اسلامی بود، و از همین رو، بینایی بیشتر مورد توجه فیلسوفان بود تا پزشکان. از همین طریق، تمام اشتباهات کالبدشناسانه جالینوس، در این دوره هم تکرار شد. (5)

آنان روح را جسم لطیف هواگونه ای می دانستند که از بخار اخلاط در اعضا به وجود می آید، و به سه روح قائل بودند: روح طبیعی، روح حیوانی، و روح نفسانی. روح طبیعی در کبد به وجود می آید، در رگ ها نفوذ می نماید و از طریق رگی به نام اَبْهَر خون را به قلب می رساند و در آنجا به روح حیوانی بدل می شود، در سرخرگ ها نفوذ می نماید، به مغز می رود و به روح نفسانی بدل می شود. هر یک از این سه روح در خدمت قوایی همنام خود است. قوه طبیعی، که مسئول تغذیه بدن است؛ قوه حیوانی، که مبدأ حیات است؛ و قوه نفسانی، که مبدأ حس و حرکت است. (6) روح باصره برآمده از روح نفسانی، در دو عصب مُجَوَّف که از بطنِ قُدّامی مغز روییده اند جریان می یابد و هر یک از این دو به سوی یکی از چشم ها می رود (7) و از این طریق نیروی بینایی به چشم می رسد.

ویژگی مهم روح باصره، که روح های دیگر را فاقد آن می دانستند، آن بود که به ذات خود نورانی به تعداد می آمد. (8) به علت ارتباط روح حیوانی و روح نفسانی، چشم ها را در ارتباط با قلب و مغز و نشان دهنده حالات گوناگون شادی، اندوه و غیره می دانستند. (9)

از دوره یونانیان بحثی بر سر چگونگی تماشا وجود داشت، اینکه آیا جسم بر اثر شعاعی که از آن خارج می شود قابل تماشا است (نظریه امپدوکلس (10)) یا پرتوهای بینایی از چشم بیرون می آیند، خود را به شیء می رسانند و آن را حس می نمایند (نظریه اپیکور (11) یا ابرخس (12))، یا چنان که ارسطو و جالینوس و حنین و بعضی دیگر عقیده داشتند، نور ساطع شده از اشیا به پرتوهای نورانیِ بینایی برخورد می نماید و پرتو روح نورانی از مغز و از طریق اعصاب بینایی، عدسی و مردمک جریان می یابد و میانجی میان این دو پرتو، هواست. (13) به گفته حنین، (14) هوای شفاف و روشن پیرامون شیء همان رابطه ای را با بینایی دارد که عصب با بدن دارد. رازی هم این نظر را- که بینایی ناشی از شعاعی است که از چشم خارج می شود- رد نموده است. (15)

اخوان الصفا (16) و ابن سینا (17) چشم را چون آیینه می دانستند که تصویر شیء تماشای، به واسطه هوا یا جسم شفاف دیگر، در آن می افتد و آن را قابل تماشا می نماید. ابن هیثم (متوفی 430)، در پیشرفتی چشمگیر، برای نخستین بار فرآیند بینایی را ناشی از انکار نور دانست، ولی در عین حال تا زمان کِپلر (سده هفدهم/ یازدهم) به شکل کامل بیان نشد؛ (18) کمال الدین فارسی (متوفی 720) هم بخش درخور توجهی از کتاب تنقیح المناظر (19) را به تشریح ساختمان چشم و قوه بینایی اختصاص داده و آرای پزشکان را نقد نموده است.

پی نوشت ها:

1. هوشبرگ، ص 304.

2. ر. ک. دانشنامه دنیا اسلام، ذیل جالینوس.

3. ر. ک. هوشبرگ، ص 301.

4. حنین بن اسحاق، ص 73، مقدمه انگلیسی، ص XL-XXXIX.

5. همان مقدمه، ص XL.

6. ر. ک. حنین بن اسحاق، ص 86، علی بن عیسی کحّال، ص 35-36؛ ابن سینا، 1406، ج3، فن 8، ص 14-15؛ همو، 1408، ج1، کتاب 1، ص 91-92، حلبی، ص 49؛ کحّال حموی، ص 24-25.

7. حنین بن اسحاق، ص 85-89، مجوسی، ج1، ص 145، ابن سینا 1406، ج3، فن 8، ص 255.

8. حنین بن اسحاق، ص 98.

9. ر. ک. طبری، ص 159، ثابت بن قُرّه، ص 35.

10. Empedocles

11.Epicurus

12. Hipparchus

13. ر. ک. حنین بن اسحاق، ص 103-105؛ مقدمه انگلیسی، ص XLII-XLI، کمال الدین فارسی، ج1، ص 53-54.

14. حنین، ص 105.

15. ر. ک. ابن ابی اصیبعه، ص 422.

16. اخوان الصفا، ج2، ص 408-409.

17. ابن سینا، 1353 ش، ص 90-91.

18. هوشبرگ، ص 304.

19. کمال الدین فارسی، ج1، ص 54-111؛ بعلاوه ر. ک. دانشنامه دنیا اسلام، ذیل تنقیح المناظر.

منابع تحقیق:

ابن ابی اصیبعه، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، چاپ نزار رضا، بیروت [1965].

ابن سینا، الشفاء الطبیعیات، ج3، الفن الثامن: الحیوان، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، [قاهره] 1970، چاپ افست قم 1406.

-، طبیعیات، دانشنامه علائی، چاپ محمد مشکوة، تهران 1353 ش.

-، القانون فی الطب، چاپ ادوار قش، بیروت 1987/1408.

اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفا و خلّان الوفاء، بیروت: دار صادر، [بی تا].

ثابت بن قُرّه، کتاب الذخیرة فی علم الطب، چاپ صبحی، قاهره 1928.

خلیفة ابی المحاسن حلبی، الکافی فی الکحل، چاپ محمدظافر وفائی و محمد رواس قلعه جی، بیروت، 1995/1415.

حمورابی، شاه بابل، قانون نامه حمورابی [برگردان از ترجمه انگلیسی از] کامیار عبدی، تهران 1373 ش.

حنین بن اسحاق، کتاب العشر مقالات فی العین، چاپ ماکس مایرهوف، قاهره 1928، چاپ افست بیروت [بی تا].

دانشنامه دنیا اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1375ش-.

محمدبن زکریا رازی، الحاوی فی الطب، چاپ محمداسماعیل، بیروت 2000/1421.

ادّی شیر، کتاب الالفاظ الفارسیة المعرّبة، بیروت 1908.

علی بن سهل طبری، فردوس الحکمة فی الطب، چاپ محمدزبیر صدیقی، برلین 1928.

علی بن عیسی کحّال، تذکرة الکحّالین، چاپ غوث محی الدین قادری شرفی، حیدرآباد، دکن 1964/1384.

صلاح الدین بن یوسف کحّال حموی، نورالعیون و جامع الفنون، چاپ محمدظافر وفائی و محمدرواس قلعه جی، ریاض 1987/1407.

محمدبن حسن کمال الدین فارسی، کتاب تنقیح المناظر لذوی الابصار و البصائر، حیدرآباد، دکن 1347-1348.

علی بن عباس مجوسی، کامل الصناعة الطیّبة، بولاق 1294.

Arthur Emanuel Christensen, LIran sous les sassanides Osnabrük 1971.

Dînkard, book VIII-IX, in The Sacred books of the East, translated by various Oriental Scholars, ed. f. Max Müller, vol. 37: Pahlavi texts, tr. E. w. West, Delhi: Motilal Banarsidass, 1892, repr. 1965.

Julius Hirschberga Arabian ophthalmology, in Augenheilkunde im Islam: Texte, studien und überstzungen, vol. 3, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt on the Main: Institut für Geschichte der Arabische- Islamischen Wissenschaften, 1986.

Max Meyerhof, Histoire du chichm, remède ophtalmique des Egypliens, in ibid.

منبع مقاله :

هوشنگ اعلم ... [و دیگران]؛ (1391)، تاریخ پزشکی در ایران و تمدن اسلامی (2)، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول

منبع: راسخون